"Allahu Akbar.”
In de islam heeft de engel,
sinds de stichting van het geloof in de 7de eeuw, voortdurend paraat gestaan.
Net als in het christendom werden - met name in de middeleeuwen - allerlei
beschouwingen aan Allahs dienaar gewijd. In de koran en in de islamitische
overleveringen, waaronder de hadith
('de Vertellingen', de overleveringen over uitspraken en handelingen van de
profeet Mohammed zelf), komen engelen vaak ter sprake. Sterker nog, in de koran
staat letterlijk dat een goede moslim in engelen gelooft: 'Vroom is wie gelooft
in God, in de laatste dag, in de engelen, in het boek en in de profeten (...)'
(soera 2:177). Desalniettemin is in de officiële islam van slechts een handvol
engelen de naam bekend: Jibril (Gabriël), Mika'il (Michaël), Azra'il (Azraël),
Iblis, Israfil, Harut, Marut, Munkar en Nakir. Van deze bij naam genoemde
engelen is Azra'il de doodsengel, de engel des verderfs, die bijvoorbeeld ook
door een christen als Maarten Luther als zodanig (h)erkend werd. Iblis is
dezelfde als Lucifer/Satan, de hoogmoedige engel die in opstand kwam en de
hemeldeur gewezen werd. Op de dag van het Laatste Oordeel blaast Israfil op de
trompet, terwijl Munkar en Nakir de engelen zijn die ondervraging van de ziel
bij het graf voor hun rekening nemen (zie ook kader De ondervraging bij het graf).
EPISODE 8: DE ENGEL KRIJGT VLEUGELS
Terwijl alle engelen toekijken, reinigt Jibril Mohammed (rechts) voor hij kan beginnen aan zijn nachtelijke uitstap naar de hemel.
De talrijke anonieme engelen
in de islam zijn naamloze dienaren van Allah, die natuurlijk niets ondernemen
zonder diens opdracht. Zij bemiddelen tussen Allah en de mens, ze zingen en
prijzen de Almachtige en zorgen voor vergelding bij onrechtplegers en
ongelovigen. Verder bestieren ze uit naam van Allah de zeven hemelen die de
islamitische kosmologie kent. Net als in het christendom beeldden islamitische
kunstenaars engelen altijd met vleugels af. Een verschil is dat islamitische
engelen, bijvoorbeeld in Osmaanse miniaturen, er vaak veel kleurrijker
uitzagen. Hun oriëntaalse gewaden konden alle kleuren van de regenboog hebben.
De vleugels van individuele engelen waren zelden wit, maar hadden dikwijls een
bont kleurenpatroon. Papegaaienvleugels in plaats van meeuwenvleugels dus.
De eerste generaties
christenen waren bij dit alles overigens niet echt productief in het afbeelden
van engelen. Ze beeldden überhaupt weinig af, want dat was vooral een ambacht
voor de heidense Romeinen met hun afgodsbeelden. Luidde het tweede der tien
geboden immers niet: 'Gij zult geen (af)godenbeelden maken en ervoor knielen'?
Hoewel dit gebod vooral het afbeelden van de aanbeden God betrof, hielden de
aanhangers van de nieuwe leer zich er ook voor andere onderwerpen behoorlijk
strikt aan. Net zoals de joden dat deden, en zoals de moslims dat later
eveneens zouden doen. In de Romeinse keizertijd groeide onder de christenen
desalniettemin toch de behoefte om het geschreven woord visueel aanschouwelijk
te maken. Het afbeelden van God en het driedimensionaal afbeelden waren nog
altijd taboe, want dat bleef letterlijk een heidens karwei. In mozaïeken en
schilderingen doken echter de eerste bijbelse taferelen op, en zo hier en daar
zag een tweedimensionale engel het levenslicht. Dat waren in het vroege
christendom doorgaans mannen zónder vleugels, en ook zónder aureool. Engelen
mét vleugels leken natuurlijk teveel op oudere afbeeldingen van Grieks-Romeinse
goden en halfgoden. Ook in de joodse kunst uit deze periode zijn, schaars,
engelen zonder vleugels bekend.
de vliegensvlugge Nike
Een eeuw of twee, drie
later, vanaf pakweg de 4de en 5de eeuw, was de gevleugelde engel wél algemeen
geworden. Het christendom was nu immers staatsgodsdienst geworden, dus de
associatie met heidense gevleugelden had weinig religieus gevaar meer in zich.
En de kunst van het vliegen die engelen machtig waren, kon natuurlijk toch het
beste met vleugels uitgebeeld worden. De inspiratiebronnen voor de kunstenaars
bleken nu vooral uit de Grieks-Romeinse oudheid te komen. Nike, de gevleugelde
overwinning, haar Romeinse alter ego Victoria en de gevleugelde Eros en Artemis
inspireerden tot het beeld van de engel als schepsel van genade en liefde. Eros
was bovendien boodschapper tussen goden en mensen, wat de link met de engel nog
groter maakte. Waarschijnlijk speelde de Griekse halfgod Hermes (Mercurius bij
de Romeinen) ook nog een rolletje. Hij had vleugels aan de voeten en vloog rond
als boodschapper tussen de goden en de mens. Hermes/Mercurius bekleedde tevens
een nevenfunctie. Hij begeleidde gestorvenen naar Hades, net zoals engelen de
tocht van de ziel naar het hiernamaals vergemakkelijkten. Kairos, god van
toeval en geluk, had eveneens vleugels, maar het was toch vooral het beeld van
Nike en Victoria dat transformeerde in dat van de vroeg-christelijke engel.
Hermes, boodschapper annex zielenverhuizer (psychopompus)
Mochten Nike en Victoria dan
belangrijke inspiratiebronnen voor christelijke kunstenaars zijn, ze
ondergingen wel een geslachtsoperatie. De christelijke engel behoorde de eerste
eeuwen van het christendom namelijk altijd tot de masculiene sekse, of er nu
sprake was van vleugels of niet. Irenaeus van Lyon had in de 2de eeuw weliswaar
al geschreven dat engelen geslachtsloos zijn, maar zijn visie vond pas eeuwen
later meer weerklank. In de tweede helft van het eerste millenium, toen pas
kregen sommige boodschappers Gods een androgyner karakter, hoewel het
mannelijke element toch vaak op de achtergrond aanwezig bleef. De afgebeelde
engelen waren in deze periode etherische, onaardse, tweedimensionale wezens met
aureool en vaak badend in het licht. Het lichaam was onveranderlijk afgedekt
met gewaden, in tegenstelling tot wat in de oudheid gebruikelijk was. Doorgaans
bestond de kleding uit een - vaak witte - tunica met een pallium (een soort
omslagdoek) eroverheen. Aan de voeten bevonden zich geregen sandalen. In de
Byzantijnse kunst werd de engelenkleding in de tweede helft van het eerste
millenium overigens steeds kleurrijker; de outfit begon meer en meer op die van
de Byzantijnse hofhouding te lijken.
Overweldigende (6e eeuwse) Byzantijnse kunst in de San Vitale te Ravenna.
Christus geflankeerd door twee gevleugelde engelen en Sint Vitalis (L) en bisschop Ecclesius (R).
Het afbeelden van engelen, heiligen en bijbelse thema's was in de loop van het eerste millenium nog altijd niet onomstreden - en ook daarna niet, denk aan de reformatie. Het leidde soms tot bloedige twisten en fanatieke beeldenstormen. Tijdens de zogenaamde iconoclastische periode in het Byzantijnse Rijk (726-843) was het bijvoorbeeld geheel verboden levende wezens af te beelden en werden vele fresco's en mozaïeken in de Byzantijnse wereld beschadigd of vernietigd.
Deze 'Byzantijnse
beeldenstrijd' werd door Rome veroordeeld, bijvoorbeeld tijdens het Tweede
Concilie van Nicea (tegenwoordig Iznik, Turkije) in het jaar 787. De verzamelde
christelijke kerkvorsten bepaalden daar dat het geoorloofd was voorstellingen
die in de bijbel als 'waar gebeurd' zijn beschreven, op schilderijen en in
sculpturen uit te beelden. De engel werd in het westen, en vanaf de tweede
helft van de 9de eeuw ook in het oosten, officieel salonfähig. Kunstenaars
konden eindelijk met volledige instemming van de kerk laten zien wat anderen in
het christendom al eeuwen beschreven. Aanvankelijk schoorvoetend, maar later in
overvloed verschenen er tot op het hoogste niveau gefiatteerde beeltenissen van
engelen.
EPISODE 7: ENGELEN IN HET VROEGE CHRISTENDOM
In de 1ste eeuw n.Chr.
haalden de christenen op grote schaal bouwstenen uit joodse levensbeschouwingen
voor de ontwikkeling van hun nieuwe geloof. Een eeuw of zes later weer leunde
de islam zwaar op wat er in de eerdere monotheïstische religies (ook wel: de
religies van het boek) over engelen bedacht - of, ehh, geopenbaard - was. Net
als met visies op hemel en hel gebeurd was.
In het Nieuwe Testament wordt
het bestaan van engelen als vanzelfsprekend beschouwd. Nergens krijgt de lezer
uitleg over het wezen van dit wezen, nergens zijn ze het onderwerp van een
goddelijke verklaring. Ze treden gewoon op en komen zonder verdere uitleg aan
het woord, meestal om de wil en de werken van de Schepper aan de mens te
verklaren. Zo hebben we Gabriël die met Maria en met haar hoorndrager Jozef in
gesprek gaat, zo zijn er de engelen die aan de herders bij Bethlehem
verschijnen, zo zijn er engelen die in het leven van Jezus een rol spelen, en
zo zijn er engelen als verkondigers van Jezus' herrijzenis. In de Handelingen
van de Apostelen en de Brief aan de Hebreeën komen ze voor, en last but not least in het laatste
geschrift van het Nieuwe Testament, Openbaringen. Daarin verhaalt Johannes
bijvoorbeeld over de zeven engelen die telkens na elkaar op een trompet blazen
om de doden uit het graf op te wekken. En vervelender, uit gouden schalen
gieten ze zeven plagen over het verdorven mensdom uit. Daar zijn we straks, aan
het einde der tijden, mooi klaar mee... Hadden we de gramschap van de
Almachtige maar niet over ons af moeten roepen.
Zeven Aardsengelen op een stokje.
Aanroepen mag dan misschien niet, aansteken daarentegen des te vaker.
In de vroege
nieuwtestamentische tijden hadden naast de bijbel oudere apocriefe geschriften
als gezegd veel invloed op het engelenbeeld van de aanhangers van het nieuwe
geloof. In de Petrus-apocalyps wordt niet alleen de hel
tot in elk luguber detail beschreven, maar worden ook namen van oudere,
oorspronkelijk joodse engelen genoemd die niet in het Oude of Nieuwe Testament
voorkomen. Hun namen zijn Azaël, Ramiël, Samiël, Barakiël, Uraël, Ezraël,
Temlakos en Tatirokos. Kerkvader Origenes (ca. 185-253 n.Chr.) geloofde dat de
gehele schepping vol van dit soort engelen was; zij waakten over de natuur en
waren overal aanwezig, van de sterren tot in de adem van de mensen. In
Origenes' tijd kwamen hiernaast de eerste beelden op van engelbewaarders, de
beschermengelen die mensen - en dan vooral kinderen - al tijdens hun leven
bijstaan.
Een tekst uit de 4de eeuw, Evangelie van de apostel Bartholomeüs,
vermeldt dat Jezus deze apostel op de Olijfberg in de gelegenheid stelde een
babbeltje met Satan te maken. De hellevorst zou Bartholomeüs over zijn
schepping als allereerste engel en over zijn verbanning uit de hemel verteld
hebben. Ook meldde Satan dat er zesduizend bestraffende engelen zijn, en hij
zou er negentien bij naam genoemd hebben. Aan de andere kant wist Bonifatius -
hij werd, zoals wij allen weten, in 754 bij Dokkum vermoord - in 745 in Rome
een synode bijeen te roepen die verbood dat men zich in gebeden tot Uriël,
Raguel, Adimis, Tpophoas, Sabaoth en Simiël richtte. Het zou hier volgens
Bonifatius niet om engelen, maar om demonen gaan. Keizer Karel de Grote zorgde
er daarna in 789 voor dat de beperking van de engelenverering wettelijk
vastgelegd werd.
Keerpunt Dokkum?
EPISODE 6: SATAN EN ZIJN HELPERS
Satan, Lucifer, Beëlzebub, de duivel, we maken tegenwoordig weinig onderscheid tussen deze namen en gebruiken ze zo'n beetje door elkaar. Ze staan voor ons gewoon voor de verpersoonlijking van het Kwaad (met hoofdletter dus). Vroeger was dat anders. In de ietwat duistere eeuwen voor en na het begin van onze jaartelling bestonden tal van vertellingen over de grote tegenstander van de Schepper. Hij - nooit is er sprake van een zij - heeft daarin vele verschillende oorsprongen en vele verschillende gedaanten. Het lijkt er zelfs op dat Satan door een flinke handvol bijna even machtige vorsten der duisternis terzijde wordt gestaan, zoals Azraël, Beliël of Belial, Beëlzebub, Behemoth en het zeemonster Leviathan. Veel van hen zijn uit oude culturen afkomstig, van ver voor de introductie van het christendom. Uit de Sumerische cultuur bijvoorbeeld, of de Kanaänitische. Zo stond de Beëlzebub uit het Oude Testament in Kanaän bekend als Baal cq. Baal-Zebub (2 Koningen 1:2-16), god der zielen en heerser der vliegen. In Kanaän geloofde men namelijk dat de zielen na de dood gedragen werden door vliegen. Vandaar dat Beëlzebub later mooi als 'heerser der vliegen' in de hel geparkeerd kon worden. Daar werd hij een soort vijfsterrengeneraal, want in het Nieuwe Testament (Mattheüs 12:24 en Lucas 11:15) staat Beëlzebub vermeld als vorst der demonen. Die arme Bub, ooit dus een brave borst, maar door de Hebreeërs tot rechterhand van Satan gemaakt, achter een altaar dat omgeven is met vliegen. Tja, vliegenkoning. Niet echt iemand om bang voor te zijn, zou je zo zeggen.
De Leviathan wordt stevig aangepakt door een aartsengel (Gustave Doré).
Anderen
hadden eveneens een interessante carrière. Ariël bijvoorbeeld was in de antieke
tijd ooit engel en niet veel later een van de vorsten in de hel. In de
middeleeuwen werd Ariël gedegradeerd tot eenvoudige watergeest. In The
Tempest van William Shakespeare en in de Faust van Goethe duikt hij
vervolgens weer als luchtgeest op.
Een volgende
oudtestamentische helper van Satan is Behemoth, een enorm, nijlpaardachtig
ondier dat bij de oude Egyptenaren bekend stond als de zielenverslinder. Belial
en Belfegor, ook van die namen voor helpers en/of benamingen voor de ultieme
zwarte zelf. Astraroth, een machtige demon die er als afzichtelijke engel uitziet
en een draak als rijdier heeft. En dan is er Lotan, de Kanaänistische
zevenkoppige zeeslang en veroorzaker van chaos die nota bene door Baal
verslagen werd; hij is in de Hebreeuwse overleveringen als de vuurspuwende
Leviathan in de hel opgenomen.
Asmodeus,
nog zo een. Hij was een boze demon uit het oudtestamentische boek Tobit (Tobit
12: 11-22), die de jonge vrouw Sara belaagde en haar mannen steeds weer tijdens
de huwelijksnacht om het leven bracht. Maar gelukkig, aartsengel Rafaël kende
enkele trucs met het hart en de lever van een vis, waardoor de blinde Tobias
niet de achtste echtgenoot werd die het loodje legde. Hij slaagde er juist in
Asmodeus te doden. Rafaël wist daarna nog met behulp van de gal van de vis
Tobias zijn gezichtsvermogen weer terug te geven. Eet vis, het is gezond en nog
goed tegen blindheid en demonen ook. Asmodeus kon na zijn nederlaag natuurlijk
richting hel.
En laten we
Azraël, Azazel en Mammon niet vergeten. Azraël (nee stripliefhebbers, níet de
kat van Gargamel) is de doods- of wurgengel uit het Oude Testament, die bij de
islamieten Azra'il heet. Soms is Azraël een enigszins lugubere dienaar van God,
soms is hij een echte handlanger van Satan. Azazel of Aziël was oorspronkelijk
de woestijngeest aan wie de Hebreeërs hun zondebok offerden. In de middeleeuwen
werd hij een gevallen engel en maatje van Satan. Mammon is de demonische
hellevorst die de mens tot hebzucht en gierigheid aanzet. Zijn naam is een oude
Aramese term voor geld of rijkdom.
Nog een
paar: Moloch, heerser over het tranendal; Pluto, vorst van het vuur; en
Melchom, de administrateur. Twee lieden van naam uit de hel zijn ook nog Gog en
Magog, de Snuf en Snuitje van de apocalyps. Zij komen aan het einde der tijden
Satan en de zijnen nog even helpen met het ontketenen van chaos en verderf op
aarde. Een bijrolletje derhalve.
Adams ega en ex tijdens een geanimeerd paradijspraatje?
En vrouwen
dan, hoe zit het daarmee? Twee à drie zijn bij naam bekend. De eerste is
Lilith, Adams allereerste vrouw (vóór Eva dus). Volgens een bekende Hebreeuwse
sage schiep God haar net als de eerste man uit aarde en stof. Het mens was
echter veel te ondernemend en onbesuisd. Ze had duidelijk de broek aan en
wenste zich niet aan Adam ondergeschikt te maken. Deze feministe was immers net
als hij uit aarde en stof vervaardigd. Lilith verliet Adam uiteindelijk, om
zich te encanailleren met Satan. Ze werd zelfs de bruid van de heerser der
duisternis en slijt haar dagen nu in de hel. Lilith was oorspronkelijk
overigens de kinderen vermoordende en bloedzuigende stormgodin van de Sumeriërs
en Babyloniërs. In het Oude Testament (Jesaja 34:14) duikt ze ook op als een
ruïnebewonend nachtspook. In de zogenaamde babylonische talmoed is ze weer als
demon beschreven. Ze heeft dan lange haren, vleugels en klauwen, en ze doodt
mannen die in hun eentje in een huis slapen.
Vooral voor schrijvers en kunstenaars van het Fantasygenre vormt Lilith natuurlijk een dankbaar demonisch onderwerp.
Tweede vrouw
van naam in de hel is Archisposa. Bij Heinrich Heine (1797-1856) valt te lezen
dat zij de maîtresse van Lucifer is en dat ze bij heksendansen optreedt. Ook
Proserpina wordt wel genoemd, bij Johannes Wier (1515-1588) bijvoorbeeld. Zij
zou een hoofdduivelin zijn.
EPISODE 5: DE DUIVELSE ZONDEVAL VERKLAARD
Maar waarom
gaven Lucifer cq. Satan en de zijnen hun bevoorrechte positie in de hemel
eigenlijk op? Vanwaar die drang om de Almachtige te tarten? Over het waarom
bestaan diverse zienswijzen. De christelijke kerk heeft eeuwenlang geworsteld
met de vraag of de opstandige engelen door trots, begeerte of door beide
gedreven werden, een kwestie die de oude geschriften opriepen, maar niet
eenduidig beantwoordden.
De
verklaring dat het trots was die tot de engelenval leidde, ging ervan uit dat
Lucifer trachtte God te evenaren. Zoiets moest wel tot ongelukken leiden. Een
verklaring met begeerte in de hoofdrol is onder meer afkomstig van de
vroeg-Hebreeuwse profeet Henoch - hij kwam al eerder ter sprake. Volgens deze
hemelvorser assisteerden de engelen bij de schepping van het paradijs, waarna
ze de mensheid enige beschavingsbeginselen bijbrachten. De kleindochters van
Adam stonden erop hen daarvoor in natura terug te betalen. Veel engelen bleken
deze valuta wel te appreciëren, wat ook uit sommige bijbelteksten als Genesis
6:1-4 op te maken valt. En aldus bewerkstelligden zij hun eigen zondeval. In
een later joods geschrift wordt zelfs gesteld dat de dames de engelen omringden
en hen zonder gêne hun geslachtsdelen toonden. Bij het volgen van hun begeerte
veranderden de engelen overigens van wezens van vuur in wezens van vlees en
bloed. Tot dat vlees behoorden dan kennelijk ook geslachtsdelen.
Begeerte als
uitleg voor de hemelse zondezal was in de visie van de christelijke kerk
enigszins merkwaardig, aangezien verreweg de meeste engelen geslachtsloos
werden geacht. In de 13de eeuw kwam de bisschop van Parijs daarom met een
vernuftig compromis: er bestond naast de negen geaccepteerde engelenorden nog
een tiende, waarvan de engelen wél gevoelig waren voor de verlokkingen van het
vlees. Deze tiende orde werd, onder leiding van Lucifer, opstandig en viel uit
de hemel.
(Lucifers val volgens G. Doré uit Paradise Lost van John Milton)
Beschrijvingen
als die van Henoch en het eruit voortkomende Parijse compromis over een tiende
engelenorde vormden slechts één van de verklaringen voor de opstand en de erop
volgende zondeval. Het compromis van de tiende orde druiste trouwens in tegen
de vele geschriften waarin melding werd gemaakt van de zwakke kanten van
engelen uit de àndere orden. Er zijn er namelijk heel wat bij die de verleiding
van het vlees, en dan altijd vrouwenvlees, niet kunnen weerstaan.
Een niet op
begeerte gefundeerde verklaring voor de val van de engelen werd rond 200 v.Chr.
in de mond van de ziener Jesaja gelegd (Jesaja 14:12-14). Lucifer was als
lichtdrager ook synoniem met de morgenster, de ster die als laatste de
opkomende zon (lees: God) weerstaat. Lucifer wilde zichzelf als morgenster
zelfs bóven de Schepper verheffen. Deze hoogmoed was de oorzaak van zijn val,
want de Almachtige liet natuurlijk niemand boven zich plaatsnemen. Jesaja's
theorie is een vrijwel identieke kopie van een Kanaänistisch verhaal,
opgetekend in een geschrift dat zo'n 500 jaar ouder is. Alweer een bewijs dat
de volkeren in het Nabije Oosten graag ideeën en verhalen van elkaar overnamen.
Kerkvader
Irenaeus van Lyon liet rond 190 n.Chr. weten dat Lucifers verbanning uit de
hemel pas nà de schepping van de mens plaatsvond. Motief was volgens hem
jaloezie, want de mens was naar Gods beeld en gelijkenis geschapen en boven de
engel geplaatst. De jaloerse Lucifer weigerde daarom het bevel van aartsengel
Michaël op te volgen om voor de vers geschapen Adam neer te vallen. Tja,
statusgevoelig mannetje kennelijk, die Lucifer. Wat maakt het nou uit wie boven
wie staat? Gewoon lekker met z'n allen verder leven in het paradijs, dat zou
een veel beter idee zijn geweest. Maar goed. 'Beter regeren in de hel, dan
dienen in de hemel', heeft Joe Milton (1608-1674) de hellevorst in zijn
volumineuze werk Paradise Lost in de mond gelegd. Je zou Lucifers
weigering tot een knieval trouwens ook als ongehoorzaamheid kunnen
interpreteren. In sommige theologische kringen lijkt ongehoorzaamheid zo'n
beetje de zonde der zonden te zijn, want was het niet ook een ongehoorzame Eva
die de gehele mensheid tot geploeter op aarde in plaats van een luizenleven in
het aards paradijs veroordeelde? Cabaretier Theo Maassen wierp in zijn
theatershow Ruwe Pit in dit verband trouwens de vraag op of God wel
onfeilbaar is. Als hij dat is, waarom schiep hij Eva dan zo imperfect dat zij
een simpele verleiding al niet kon weerstaan? Effe nee zeggen tegen een slang
die haar verleidde een appeltje te eten, dat was haar al te veel. En vervolgens
kregen wij, de gehele mensheid, de schuld! Maassen vond het meer een kwestie
van productaansprakelijkheid.
Hoe het ook
zij, volgens de hoogmoeds- cq. ongehoorzaamheidstheorie luisterde Lucifer niet
meer naar zijn superieur, en was verbanning uit de hemel het eindresultaat. Met
een despoot boven de wolken valt kennelijk niet te spotten.
Intrigerend zijn overigens de
zeer uiteenlopende aantallen gevallen engelen die door de eeuwen heen genoemd
zijn. Henoch telde maar tweehonderd opstandelingen in de hemel, terwijl men in
de 13de eeuw, de tijd van het bisschoppelijk compromis in Parijs, tot een
maximum van maar liefst 133.306.668 kwam! Wie ze zo nauwkeurig geteld heeft en
op grond van welke informatie, is niet helemaal duidelijk.EPISODE 4: GEVLEUGELDE OERSVERSIES
hemelse wachters: gevleugelde leeuw en stier (Assyrisch, circa 9e eeuw voor Christus)
Onze engelenbeelden hebben
dus een lange historie, een historie die haar wortels heeft in
vóórtestamentische tijden. Al in de verre en duistere nevelen van de
geschiedenis van het mensdom waren er levensovertuigingen die verhaalden van
stoffelijke en onstoffelijke wezens en machten. Deze konden verbindingen leggen
tussen de bekende wereld en ver weg gelegen mythische oorden en/of het
hiernamaals. Denk bijvoorbeeld aan afbeeldingen van Perzische en Babylonische
gevleugelde sfinxen; je treft ze in diverse belangrijke oudheidkundige musea
aan. Of aan de gevleugelde Artemis en de mythologische griffioenen en
hippogryfen van de oude Grieken. Trouwens, er zijn al Sumerische verwijzingen
naar ontzagwekkende gevleugelde wachters van pakweg zesduizend jaar geleden.
Dit soort wezens stonden
tussen de goden en de mensen in. Ze waren soms goedaardig, soms kwaadaardig.
Onder de goedaardigen waren ook dienende figuren, de voorlopers van de latere
engelen. Zarathustra onderscheidde allerlei rangen onder deze dienaren. De
hoogsten waren de 'onsterfelijke heiligen'. Deze stonden direct in dienst van
Ahura Mazda, de allerhoogste god, en verkondigden zijn openbaringen. Ook waren
ze verantwoordelijke voor belangrijke zaken als vuur, water, aarde, dieren,
planten en metaal. Aan de andere kant was bij de oude Perzen Ahriman de
schepper van de materie en vertegenwoordiger van het kwaad. Hij werd bijgestaan
door slechte geesten.
hemelse, gevleugelde wachters in het paleis van de Perzische koning Darius)
De monotheïstische religies
die op die van Zarathustra volgden, we zagen het al eerder, namen de smeuïgste
elementen uit oudere (pantheïstische) religies en mythologieën over - religieus
plagiaat is van alle tijden. Men kwam door oorlog of handel in contact met
vreemde volkeren en vernam wat zij er zoal van dachten. Vooral de eclectische
Hebreeërs incorporeerden denkbeelden uit allerlei windstreken in hun
wereldbeschouwelijke visies. De priestergeleerden van dit zwervende volk
speelden bij de ontwikkeling van hun engelenbeeld leentjebuur bij een groot
aantal andere volkeren in het Nabije Oosten. Perzische, Egyptische, Sumerische,
Babylonische, Assyrische en Griekse bovennatuurlijke wezens smolten bij hen
samen tot de gevleugelde dienaars en boodschappers van het Opperwezen (óf ze
werden letterlijk gedemoniseerd en kregen het etiket 'dienaar van het kwaad'
opgeplakt). Vanuit dezelfde regio verspreidden de oervormen van de engel zich trouwens
ook naar Centraal-Azië, waar ze een plek vonden in hindoeïstische en
boeddhistische levensbeschouwingen. In de vedische religie van India, die zich
zo tussen 1500 en 500 v.Chr. ontwikkelde, kwamen bijvoorbeeld de apsara's voor,
een soort gevleugelde nimfen. De gandharva's waren mannelijke geesten, ook weer
met vleugels, die boodschappen vanuit de hemel naar de mensen konden brengen.
Gandharva met een Apsara, Cham Vietnam (10e eeuw)
De engelen des hemels zoals
wij die in het Westen kennen, ook al is het soms wat vagelijk, zijn in essentie
echter een joodse creatie, want ze zijn via de Hebreeërs in de christelijke
cultuur terechtgekomen. Het woord engel kent zijn etymologische oorsprong in de
Griekse vertaling (angelos) van het
Hebreeuwse mal'akh of mal'akh adonai, wat eerst zoiets
betekende als 'de schaduwzijde van God', en later het woord voor 'boodschapper'
werd.
EPISODE 3: HENOCH
(Henoch volgens Jan Luyken, eind 17e eeuw)
Henoch wist alles
De drie grote kronieken van
Henoch, eind 3de en halverwege de 2de eeuw v.Chr. samengesteld uit eerdere
bronnen en vele eeuwen oude overleveringen, staan vol met zeer uiteenlopende en
gedetailleerde beschrijvingen van engelen. Henoch beschrijft hoe hij een reis
naar de tien hemelen maakte. Daar kwam hij bijvoorbeeld, heel curieus,
gigantische engelen in een soort strafkolonie tegen. Hemel en hel waren bij
Henoch nog niet gescheiden; pas later werd zijn hiernamaals gesplitst in zeven
hemelen en de onderwerelden Gehenna, Sheol en hel, plus een peilloze afgrond
erbij. Henoch staat trouwens te boek als de opa van Noach, jazeker, Noach van
de zondvloed en de ark vol beesten. Nog een interessant detail: in de
middeleeuwen waren Henochs kronieken slechts gedeeltelijk bekend. In de 18de
eeuw echter werd in een Ethiopische kerk een volledig origineel herontdekt,
vertaald in het Amhaars.
De Henoch-teksten genoten in
de joodse en christelijke oudheid veel aanzien; ze hebben verschillende teksten
in het Oude en Nieuwe Testament beïnvloed. Nog tot in de 4de eeuw n.Chr.
beschouwde men Henochs kronieken als door God ingegeven canonieke geschriften.
Kerkvader Hiëronymus besloot ze echter van de kerkelijke leeslijst te schrappen
en bestempelde ze tot apocrief.
De Almachtige blijkt in dit
soort literatuur naast zijn onpeilbare goedheid ook minder prettige
karaktertrekjes te hebben. Zo vernietigde hij in een vlaag van woede eens een
heel contingent van zijn engelenkoor, omdat de bewuste engelen hem niet op zijn
wenken bezongen. Sommige engelen zelf hebben ook een gespleten persoonlijkheid.
De ene keer houden ze zich slechts bezig met het luidkeels bejubelen van hun
Heer, de andere keer duiken ze op als hertogen der hel. Pas in de 3de eeuw
n.Chr. verdwijnen dit soort tegenspraken uit de religieuze joods-christelijke
literatuur. Desondanks heeft de informatie uit de oude apocriefe geschriften
geleid tot het beeld van engelen waarin veel middeleeuwers rotsvast geloofden
en dat in onze hedendaagse cultuur nog altijd terug te vinden is.
EPISODE 2: GEVALLEN ENGELEN, DUIVELS EN DEMONEN
De in het jodendom, het christendom en de islam voortgezette dualistische levensbeschouwing van Zarathustra (cq. Zoroaster) kent een indeling in goed en kwaad, in licht en duisternis, in waarheid en leugen. Tegenover een hemel vol goedheid en stralend licht, de plek waar de uitverkorenen na hun dood heengaan, staat dus ook een hel vol kwaad en duisternis voor de verdoemden. Deze hel zou de hel niet zijn als er geen opzichters waren om toezicht te houden op het (eeuwig) straffen van de verdoemden aldaar. En een aantal van die straffen moet natuurlijk ook door iemand ten uitvoer gebracht worden. Voor deze ondankbare karweitjes heeft de Schepper duivels in de arm genomen, de spiegelbeeldige tegenhangers van de engelen in de hemel. Hun afdelingschef is Satan, de Opperduivel, de Grote Tegenstander, de Ultieme Booswicht, de Vorst der Duisternis, de Antikrist, het Kwaad in eigen persoon, Minkukel der minkukels.
Zoals de hel de absolute tegenpool is van de hemel, zo zijn de duivelse helbewoners de absolute tegenpool van de engelen die in de hemel vertoeven. Goed is bij een duivel kwaad, eerlijk is vals, barmhartig is wreed, mooi is lelijk, enzovoort enzovoort enzovoort. En toch zijn duivels en engelen familie van elkaar, familie in de eerste graad zelfs. Duivels zijn van oorsprong namelijk gewoon engelen.
Lucifer in de helleput (van Dante) volgens G. Doré.
Satan blijkt in de gedaante van Lucifer ('de lichtende' of 'de lichtbrenger') ooit de allerbelangrijkste engel geweest te zijn. In de hemelse hiërarchie stond hij bijna op één lijn met de - en zijn - Schepper. Lucifer was de glorieuze drager van het licht, de absolute oogappel van God. Deze opperengel overvleugelde alle andere engelen. Ook letterlijk, want naar verluid had Lucifer minstens twaalf vleugels, zes meer dan de hoogste engelenorde der serafijnen. Maar joodse geschiften van voor het begin van onze jaartelling verhalen echter hoe Gods lievelingsengel in opstand kwam tegen de Almachtige. Bij de vroege Perzen was de opstandige engel Shemhazai trouwens al een zoroastrische voorloper van Lucifer.
De hemelse revolte vond volgens oude bronnen op de tweede dag van de schepping plaats. Lucifer wist tijdens de opstand een derde van alle engelen aan zijn zijde te krijgen. Een enorme hemelstrijd brak los, waarbij de trouw gebleven engelenscharen werden aangevoerd door aartsengel Michaël. Bij deze strijd vergeleken was de Tweede Wereldoorlog een kinderpartijtje met koekhappen en ballontikkertje. Maar gelukkig, Lucifer en de kwaaien dolven uiteindelijk het onderspit. Het was dan ook een ongelijke strijd, want tegenover elke slechte engel stonden er twee goeien.
De verliezers werden ruw de hemel uitgekwakt, de opperengel voorop. De opstandige engelen beleefden zo, nog vóórdat Eva haar appeltje plukte, hun eigen zondeval. Ze vielen gedurende een dag of zeven naar de aarde en transformeerden van perfect ogende, roomblanke engelen met vogelachtige vleugels en blond engelenhaar in lelijke, donkere duivels met borstelkop. Lucifer kwam met zó'n klap op de aarde neer dat er een peilloze diepte ontstond. Vanaf nu moest de gevallen engel als Satan door het leven, hoewel hij in sommige bronnen ook als engel reeds Satan of Satanël genoemd werd. In ieder geval, Satan en zijn mede-gevallenen namen de door hun onzachtzinnige landing ontstane holte onderin de aarde als hel in gebruik. Da's een mooie plek om verdoemden na hun overlijden heen te zenden, moet de Schepper gedacht hebben. En aldus geschiedde. Sindsdien heeft Satan cq. Lucifer nog maar heel weinig aanhangers onder oppassende lieden. In Zuidoost-Turkije en Noord-Irak komt nog een handjevol yezidi voor, zogenaamde 'duivelaanbidders', een religieuze groepering die al eeuwenlang Satan aanbidt als de enige ware profeet. Niet een profeet die het Kwaad voorstaat, maar een profeet die juist het Goede nastreeft. Maar verder roept Satan bij rechtvaardigen louter negatieve gevoelens op. In de islam staat Satan overigens bekend als Iblis. Ook hier wordt hij beschouwd als gevallen opperengel.
.jpg)
De mens is niet de enige intelligente levensvorm tussen hemel en aarde, als we de verhalen mogen geloven. In de gangbare monotheïstische religies is de engel namelijk een minstens even schrander, en in ieder geval met veel meer kennis behept wezen dan de mens. De engel is bovendien een misschien nog wel grotere oogappel van de Schepper, zuiverder van ziel en zuiverder in de leer. Daar waar de imperfecte aarde het vaste woonoord van de - sterfelijke - mens is, is de perfecte hemel de verblijfplaats van de - onsterfelijke - engel. Vraag een willekeurige voorbijganger op straat hoe hij zich zo'n engel voorstelt, en er zal waarschijnlijk een antwoord komen met iets als een mensachtig wezen met grote, witte vleugels, gekleed in een ruimvallend, geplooid gewaad, overheersend in wit en lichtblauw, helder licht uitstralend, een met halflang krullend haar omkranst en verfijnd gezicht, aureool om de kop, zoiets. Of anders stelt men zich de engel wel voor als een klein, mollig kind, bloot of met lendedoek, met vleugeltjes en met een blonde krullenkop. Deze engelenbeelden zijn al vele eeuwen geleden ontstaan. Je komt ze heden ten dage nog altijd overal tegen. In tv-commercials prijzen dit soort engelen allerhande producten aan, van kruidenkaasjes tot overbodige verzekeringsproducten. In speelfilms en in songteksten komen zulke engelen voor. Op ansichtkaarten zijn ze afgebeeld. Ze bungelen in de kerstboom. Je treft ze in musea aan, in kerken, stripboeken, waar al niet. En in katholieke landen als Italië of Spanje hoef je slechts de zonnebril af te zetten om te zien dat in bijna elke kerk en in tal van andere religieuze en wereldlijke gebouwen dergelijke engelen afgebeeld zijn. Zie je er geen een, dan heet je Vincent Bijlo of Stevie Wonder.
[tk] Aard en bezigheden van de engel Standaardengelen hebben vrijwel altijd kaukasische gelaatstrekken. Gele, rode of zwarte engelen zijn even zeldzaam als de zwarte spermacel in Woody Allens Everything you always wanted to know about sex but were afraid to ask for. Keurig netjes en vrij van gebreken zijn ze ook, die engelen; ooit een afbeelding van een skinhead-engel, een punk-engel of een engel met crew cut gezien? Van een engel in vale spijkerbroek, in een legging of met gympen aan? Of van een engel met pokdalig gezicht, met rimpels of met zware wenkbrauwen? Nee dus. Engelen zijn verder rustig, zachtmoedig en eerder contemplatief dan impulsief. Engelen maken nooit grappen; ze zijn altijd serieus en zullen eerder een vermanend vingertje heffen dan een goeie dijenkletser ten gehore brengen. Waar ze goed in zijn, is in het ten gehore brengen van hemels gezang en hemelse muziek, het laatste bij voorkeur met snaar- of blaasinstrumenten.
Tot zover het al eeuwen geleden ontstane beeld van de moderne engel. Als je je als 21ste-eeuwer echter over middeleeuwse en eerdere geschriften over engelen buigt, rol je van de ene verbazing in de andere. Zo eenduidig als hierboven is het beeld van de engel namelijk helemaal niet. Volgens allerlei oude bronnen bestaat er een grote verscheidenheid aan engelenrassen. En de hemel is helemaal geen oord van eeuwige pais en vree, waar iedereen gelijk is en de uitverkorenen, verlost van aardse sores, postmortaal tussen de contemplatieve engelen kunnen loungen. Neen, zowel engelen als uitverkorenen zijn niet zelden onderworpen aan een strikte hemelse hiërarchie. Bovendien is het zelfs in de hemel oppassen voor de krachten van het kwaad. Er zijn in het verleden heel wat engelen over de schreef gegaan. Ruzie, oorlog, strijd, ook in de hemel kwam (en komt?) het voor, pal onder de neus van de Almachtige. Gelukkig hebben de kwaaien er altijd het onderspit gedolven. Onder leiding van de hoogmoedige Lucifer kwam er ooit zelfs een gigantische troep engelen in opstand, hele divisies tegelijk (zie verderop). Ze werden uiteindelijk met z'n allen de hemel uitgegooid. Nu heersen ze als gevallen engelen - oftewel duivels en demonen - over de verdoemden in de hel. Maar toch, het blijft oppassen geblazen, want er zouden nog altijd engelen in de hemel zijn die zich niet ongevoelig tonen voor de verlokkingen van het kwaad. Het is maar dat je het weet.
Maar goed, de óngevallen engel is dus vaste bewoner van de monotheistische hemelen. Hij kan als boodschapper, als beschermer of in een andere hoedanigheid doorgaans de grenzen tussen de verschillende delen van het hiernu- en hiernamaals over, hoewel engelen zelden in de hel gesignaleerd worden. Als boodschapper en uitlegger van Gods bedoelingen spreekt een engel natuurlijk altijd de waarheid. Hij of zij verkondigt immers Gods woord zelve. Zo'n 2500 jaar geleden al bracht de zoroastrische boodschapper Vohu Mahna ('Goede Geest') Gods boodschap over aan Zoroaster (cq. Zarathustra). De vroege Hebreeuwse profeten kregen hun boodschappen doorgaans direct van de Schepper, maar vanaf de Hebreeuwse ballingschap werden engelen op pad gestuurd. Aartsengel Gabriël bijvoorbeeld. Deze kwam onder meer bij Maria langs om haar een blijde boodschap te verkondigen (Gabriël: 'Have I got news for you!'). Een eeuw of wat later kreeg de profeet Mohammed de hele koran ingefluisterd door dezelfde Gabriël oftewel Jibril. En dat was beslist geen kleine boodschap. De engel heeft naast het geschetste woordvoerderschap als belangrijkste taak het eren en dienen van de Almachtige, liefst door middel van het opvoeren van lofzangen en het braaf gehoorzamen aan diens wil. Vóór de moderne wetenschap z'n intrede deed, vanaf de 15de à 16de eeuw, was het ook hun taak de sterren en de elementen aan te sturen en natuurkrachten in stand te houden. Iemand moest het toch doen? De oude Grieken hebben dat overigens nooit zo bekeken; Plato, Socrates, Aristotoles en de anderen dachten toch meer in de geest van de latere Verlichting. Een derde taak van engelen is die van strijder. Vooral in geschriften van vóór het Nieuwe Testament en in het laatste deel van het Nieuwe Testament, de Johannes-apocalyps of Johannes-openbaring (apocalyps is Grieks voor openbaring), pakken engelen de wapens op om duivels en demonen te bestrijden. Aartsengel Michaël is altijd een van de duchtigste hemelse strijders geweest.
Bij dit alles is er door de eeuwen heen steeds gedebatteerd over de aard van de engel: is het een stoffelijk of een onstoffelijk wezen, of een combinatie van beide? Bij de oude Hebreeërs, de vroege christenen en de moslims vond men de engel doorgaans een reëel, materieel schepsel. In Genesis 32 worstelt aartsengel Michaël met aartsvader Jacob. Een engel moest dus in ieder geval voor een deel tastbaar zijn, anders was die stoeipartij niet mogelijk, zo speculeerde kerkvader Augustinus bijvoorbeeld. In recenter eeuwen werden engelen van stoffelijke of deels stoffelijke tot zuiver geestelijke wezens. Zelfs de katholieke kerk is uiteindelijk overstag gegaan. Officieel gaat Rome er tegenwoordig van uit dat engelen 'zuiver geestelijk zijn en niet langer hoofdzakelijk uit vluchtige, op een vuur gelijkende of nevelige substantie bestaan'. In de officiële kerkleer heeft men overigens altijd een ambivalente houding gehad tegenover het geloof in engelen, een geloof dat in de eerste plaats toch vooral een volksgeloof was. In de bijbel en in de orthodoxe geschriften en canons van andere religies die het bestaan van engelen erkennen, is daarom niet zo gek veel over de gevleugelde hemelbewoners te vinden. In het Oude Testament is op een slordige 120 plaatsen sprake van engelen of van wezens die men later engelen noemde, maar er zijn er slechts drie bij naam genoemd (inclusief het niet in elk kerkgenootschap erkende boek Tobit). Elke verklaring of openbaring over engelen ontbreekt; engelen bestaan gewoon. Ook in het Nieuwe Testament ontbreken verklaringen of openbaringen over het bestaan van engelen. Zowat alle informatie die we verder over engelen, engelenorden en wat dies meer zij hebben, komt uit andere geschriften, waarvan er heel wat door de officiële bewakers van de leer als ketters bestempeld zijn. Vooral oude joodse geschriften die niet tot de oudtestamentische canon zijn toegelaten, bevatten voortdurend wijzigende visies op engelen en demonen en de strijd tussen goed en kwaad. Met name bij de profeet Henoch (of Enoch) is het een en al engelen wat de klok slaat.
